آیه 131 سوره طه

وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى‌ ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أَبْقى‌ (131)

وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ‌: (خطاب به پيغمبر و مراد امت است) و باز مكش چشمان خود را. إِلى‌ ما مَتَّعْنا بِهِ‌: به سوى آنچه برخوردار ساختيم به آن چيز.

أَزْواجاً مِنْهُمْ‌: اشباه و امثال از كفار را مانند يهود و نصارى و بت‌پرستان و غير ايشان.

نكته: قوله «ازواجا» اين لفظ مأخوذ از مزاوجت بين اشياء به معنى مشاكله مى‌باشد، زيرا كفار، گرچه هر صنفى داراى عقيده‌اى هستند، لكن در انحراف از طريق حق و صراط مستقيم، تمام مشابه و مماثل و مشاكل هستند. و اين كلمه مباركه لطيفه بديعيه‌اى را دارا است. نزد بعضى معنى آنكه: و دراز مكن نگاه خود را به سوى آنچه بهره‌مند گردانيديم ايشان را در حالتى كه آن چيز اصناف و انواع نعمت است.

زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا: زينت و آرايش زندگانى دنيا است از مطاعم و ملابس و مشتهيات نفسانى. حاصل آنكه نگاه مكن به زينت و بهجت دنيا كه به ايشان داده‌ايم. لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ‌: براى اينكه آزمايش و امتحان كنيم ايشان را به شدت تكليف در عمل به حق در اين امور و اداى حقوق از ايشان، تا با ايشان معامله مختبر و ممتحن فرمائيم. يا آزمايش فرمائيم آنها را به شدت تكليف به متابعت و اطاعت تو با كثرت اموال ايشان و قلت مال تو. يا براى اينكه معذب سازيم آنها را به آن، زيرا گاهى خداى تعالى توسعه فرمايد روزى را براى بعضى از اهل دنيا براى تعذيب آنها، و آن را نعمت استدراج نامند، چنانكه فرمايد «وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّما نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ» «1».

«1» سوره آل عمران، آيه 178.

جلد 8 - صفحه 350

وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أَبْقى‌: و روزى پروردگار تو بهتر و باقى‌تر است از مالهاى فانى بى‌اعتبار ايشان، زيرا روزى تو حلال و بى‌رنج است و لكن اموال آنها غالبا حرام و با وزر است. يا آنچه روزى فرموده تو را پروردگار تو از هدايت و رسالت و علوّ درجه و تقرب بر جميع انبيا و ساير امت، بهتر و پاينده‌تر است از ثروت و مكنت بى‌اعتبار و فانى آنان.

تنبيه: آيه شريفه آگاهى است بر اعراض از بهجت و زينت دنيا، بلكه مرتبه كمال آنكه: نظر ننمايد از روى اعجاب و استحسان و تمنى آنكه اين زخارف براى صاحبش باشد، چه از بعض اهل معرفت نقل شده كه: واجب است پوشانيدن چشم از ابنيه ظلمه و ملابس فاخره محرمه ايشان، زيرا اينها را فرا گيرند براى عيون نظاره، پس ناظر به آنها، محصل غرض ايشان است، و گويا او وادار نموده آنها را بر اتخاذ آنها. بنابراين زاهد و تارك دنيا را شايسته آنكه باز دارد نگاه خود را از آرايش و تزينات اهل دنيا.

در كافى شريف- حضرت باقر عليه السلام فرمايد: بر تو باد دورى از اينكه بلند كنى چشم خود را بر كسى كه فوق تو باشد در دنيا، پس آرزو كنى حال او را و راضى نشوى به آنچه خدا عطا فرموده تو را و شكر او را بجا نياورى. پس كافى است تو را به آنچه خداى عزّ و جلّ به پيغمبر خود فرموده‌ «فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ» «1». و فرمود «و لا تمدّن عينيك الى ما متّعنا به ازواجا منهم ...» پس اگر وارد شد تو را رغبت در دنيا، ياد كن زندگانى رسول خدا را، تا آسان شود بر تو، زيرا وقتى اشرف كائنات چنين زندگانى نمود، چگونه راضى نشود كسى كه به مراتب پست‌تر باشد. بدرستى كه آن حضرت نانش غالبا جو، و حلواى او خرما و گيرانه و هيزم او شاخه خرما بود «2».

وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ يُؤْمِنْ بِآياتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى‌ (127) أَ فَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى‌ (128) وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى (129) فَاصْبِرْ عَلى‌ ما يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّكَ تَرْضى‌ (130) وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى‌ ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أَبْقى‌ (131)

وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها لا نَسْئَلُكَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى‌ (132)

ترجمه‌

و همچنين جزا ميدهيم كسى را كه تجاوز نمود و نگرويد بآيتهاى پروردگارش و هر آينه عذاب آخرت سخت‌تر و پاينده‌تر است‌

آيا هدايت نكرد آنها را آنكه چه بسيار هلاك كرديم پيش از آنها از اهل اعصار سابقه‌ئيكه سير ميكنند در مسكنهاى آنان همانا در آن نشانه‌ها است مر صاحبان خرد را

و اگر نبود سخنى كه سبقت گرفت از پروردگارت هر آينه بود لازم و مدّتى نامبرده‌

پس صبر كن بر آنچه ميگويند و تسبيح كن بستايش پروردگارت پيش از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن و بعضى از اوقات شب را پس تسبيح كن و جوانب روز را باشد كه تو خوشنود شوى‌

و مدوز دو چشمت را بسوى آنچه كامياب نموديم بآن اصنافى را از آنها كه آن زينت و خوشى زندگانى دنيا است براى آنكه مبتلا نمائيم آنها را در آن و روزى پروردگار تو بهتر و پاينده‌تر است‌

و امر كن خانواده خود را بنماز و مداومت كن بر آن نميخواهيم از تو روزى ما روزى ميدهيم تو را و انجام نيك مخصوص بپرهيزكارى است.

تفسير

- خداوند متعال چنانچه بيان فرمود مجازات معرض از ذكر را در آيات سابقه كه معيشت ضنك و كور محشور شدن بود تصريح فرموده در اين آيه بمجازات كسيكه تجاوز نمايد از حدّ و ايمان نياورد بآيات الهى خواه شريك نمايد مصنوع را با صانع در عبادت خواه شريك كند رعيّت را با امام در قبول ولايت چون هر دو مصداق اسراف و تجاوز است و خواه منكر شود آيات تدوينى را كه قرآن است يا آيات تكوينى را كه انبياء و ائمه عليهم السلامند چون در هر صورت مستحق عذاب دائم اخروى است كه اشدّ و ادوم است از كلّيه عذابهاى دنيوى از قبيل معيشت ضنك و كورى و خسف و غرق و حرق و غيرها آيا آيات وافى هدايات قرآنيه بآنها نرسيده و بيان نشده است براى آنان كه چه بسيار از پيشينيان از قبيل قوم نوح و عاد و ثمود مبتلا بانواع عذابها شدند و نيست و نابود گرديدند و بلاد ويران شده آنها در مسير اينها از مكّه بشام براى تجارت واقع شده كه راه ميروند در خانه‌هاى ويران آنها و مشاهده مينمايند آثار هلاك آنها را و با وجود اين متنبّه نميشوند و نميترسند خداوند با آنها همان معامله را بنمايد در صورتى كه اين نشانه‌ها و اين قصص و حكايات كافى است براى تذكّر و تنبّه صاحبان عقول صافيه‌

جلد 3 صفحه 534

و افهام مستقيمه خالى از تغافل و عناد و تعامى و الحاد و اگر نبود وعده خداوند تعالى پيش از اين به پيغمبر اكرم كه عذاب نفرمايد امّت او را در دنيا براى كرامت آنحضرت و نبود مدّتى كه مقدّر شده براى عمرهاى آنها يا نزول عذاب بر آنها لازم بود كه همان معامله عاد و ثمود با آنها بشود و بنابراين اجل مسمّى عطف است بر كلمه كه بمعناى وعده است و گفته‌اند تقدّم لكان لزاما براى دلالت هر يك از معطوف و معطوف عليه است بر استقلال بنفى لزوم عذاب و محتمل است عطف باشد بر اسم كان كه عذاب است يعنى اگر وعده الهى نبود هر آينه بود عذاب و ضرب الاجل براى نزول آن بعد از دو يا سه روز مانند بعضى از امم سابقه لازم و اين ضرب الاجل براى آن بود كه شايد در آنمدّت توبه كنند پس امر فرمود پيغمبر اكرم را كه صبر و شكيبائى فرمايد در برابر گفتار و كردار ناهنجار آنها و تسبيح و تقديس فرمايد بحمد و ثناء پروردگار خود را پيش از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن و از جوانب روز و پاره‌هاى شب نيز از منه و اوقاتى را مخصوص بتسبيح و تقديس الهى فرمايد تا خداوند توفيق تحمّل و بردبارى در مصائب و آلام را باو كرامت فرمايد و راضى و خوشنود شود برضا و خوشنودى خداوند و بعضى ترضى بصيغه مجهول قرائت نموده‌اند و بنابراين نتيجه تسبيح خوشنودى خداوند از او است و در خصال از امام صادق عليه السّلام روايت نموده كه در جواب سؤال از اين آيه فرمود واجب است بر هر مسلمانى كه بگويد پيش از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن ده مرتبه لا اله الا اللّه وحده لا شريك له له الملك و له الحمد يحيى و يميت و هو حى لا يموت بيده الخير و هو على كلّ شى‌ء قدير و در كافى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه مراد از اطراف النّهار بجا آوردن نافله در روز است و نهى فرمود آنحضرت را از دوختن چشم حسرت و طمع بزخارف دنيا كه در دست اصنافى از كفّار و فجّار است براى تنبه خلق كه نبايد اين زينتهاى ظاهره و زرق و برق دو روزه جلب توجّه آنها را بنمايد چون خداوند ميخواهد آنانرا سر گرم نمايد باين مزخرفات تا از ياد خدا غافل شوند و استحقاقشان براى عذاب كامل گردد يا در آن حال امتحان كند آنها را كه چه ميكنند با آن مال و ثروت و اقبال دنيا و اين تجمّلات در نزد خدا ارزشى ندارد كه آنرا از اهل دنيا دريغ فرمايد و روزى هر كس و بهره‌اى كه خدا مقدّر فرموده براى او در آخرت از اهل‌

جلد 3 صفحه 535

ايمان خصوصا پيغمبر اكرم بهتر و برتر است از تمام نعمتهاى دنيا كه در دست كفّار و فجّار است علاوه بر آنكه پاينده و جاويد و دائم و باقى است و اينها محدود و موقت و داثر و زائل است و در صافى رزق ربّك بهدايت و نبوّت كه باقى و ثابت است تفسير شده و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه چون اين آيه نازل شد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم راست نشست و فرمود كسيكه دستور پذير نشود و منتسب نسازد خود را بنسبت عمل بدستور خدا بند ميآيد نفس او با حسرتهاى دنيا يعنى آنها را با خود بگور ميبرد و كسيكه چشم بيندازد بچيزهائى كه در دست مردم است اندوهش بطول انجامد و غيظش فرو ننشيند و كسيكه از خدا براى خود نعمتى نه بيند مگر خوردنى و آشاميدنى عمرش كوتاه و عذابش نزديك گردد و نيز از آنحضرت روايت شده كه نگاه نكنيد به بالاتر از خودتان و نگاه كنيد به پائين‌تر از خودتان چون اين دورتر است از ناشكرى و نزديكتر است بشكر گذارى و ظاهرا منظور بالاتر و پائين‌تر از حيث جاه و جلال دنيوى است نه از جهت علم و تقوى كه جمال و كمال اخروى است و استدلال باين آيه فرموده در نهى از توجّه نمودن بما فوق در روايت ديگر و نيز مأمور فرمود آنحضرت را كه امر فرمايد اهل بيت خود را بنماز و مداومت كند بر آن و فرموده ما از تو نميخواهيم روزى خود و اهل بيتت را فراهم نمائى ما رزق تو و ايشانرا ميرسانيم تا فارغ البال مشغول بامر آخرت باشى و عاقبت محموده از آن اهل تقوى است و در چند روايت معتبر از ائمه اطهار عليهم السلام تصريح شده بآنكه خداوند مأمور فرمود پيغمبر خود را كه اختصاص دهد اهل بيت خود را بخطاب خاص راجع بنماز بعد از آنكه مأمور فرموده بود آنحضرت را كه امر فرمايد امّت را بخطاب عام تا معلوم كند فضل ايشانرا بر مردم و مخصوص فرمايد آنانرا بكرامتى كه اختصاص بآنها داشته باشد و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در تمام مدّت عمر يا تا نه ماه بعد از نزول اين آيه در مواقع نماز مى‌آمد در خانه امير المؤمنين و فاطمه زهرا عليهما السلام و ميفرمود بشتابيد بنماز خدا شما را رحمت كند و آيه تطهير را تلاوت ميفرمود و اهل سنّت هم قريب به اين معنى را نقل نموده‌اند و از اينجا معلوم ميشود كه مراد از اهل همان عترت طاهره‌اند.

جلد 3 صفحه 536

وَ لا تَمُدَّن‌َّ عَينَيك‌َ إِلي‌ ما مَتَّعنا بِه‌ِ أَزواجاً مِنهُم‌ زَهرَةَ الحَياةِ الدُّنيا لِنَفتِنَهُم‌ فِيه‌ِ وَ رِزق‌ُ رَبِّك‌َ خَيرٌ وَ أَبقي‌ (131)

و چشم‌هاي‌ ‌خود‌ ‌را‌ ميانداز بآنچه‌ ‌ما ‌از‌ زخارف‌ دنيويّه‌ باصنافي‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ كفار داده‌ايم‌ ‌تا‌ آنكه‌ ‌آنها‌ ‌را‌ امتحان‌ كنيم‌ و آزمايش‌ نمائيم‌ ‌در‌ ‌آن‌ و روزي‌ پروردگار تو بهتر و ‌با‌ دوام‌تر ‌است‌.

جلد 13 - صفحه 127

(وَ لا تَمُدَّن‌َّ عَينَيك‌َ) ‌از‌ قبيل‌ ايّاك‌ اعني‌ و اسمعي‌ ‌ يا ‌ جاره‌ ‌است‌ خطاب‌ ‌به‌ پيغمبر ‌است‌ ولي‌ مقصود امّت‌ ‌است‌ زيرا تمام‌ دنيا ‌در‌ نظر ‌او‌ و اهل‌ بيت‌ طاهرين‌ ‌او‌ پست‌تر ‌از‌ گوشت‌ گنديده‌ ‌است‌ ‌در‌ دست‌ كسي‌ ‌که‌ مبتلي‌ بمرض‌ خوره‌ و كوفت‌ ‌است‌ و ‌با‌ تأكيد بنون‌ مشدّده‌ البته‌ بايد مؤمنين‌ چشم‌ داشت‌ نداشته‌ باشند بدنيا و ‌ما ‌فيها‌ ‌که‌ ‌در‌ دست‌ بعضي‌ ‌از‌ كفار و مشركين‌ ميباشد

(حلاوة الدنيا مرارة الآخرة و مرارة الدنيا حلاوة الآخرة)

‌حتي‌ دارد ‌که‌ خزائن‌ دنيا ‌را‌ ‌بر‌ حضرتش‌ عرضه‌ داشتند قبول‌ نفرمود و فرمود يك‌ روز طالبم‌ سير باشم‌ شكر كنم‌ و يك‌ روز گرسنه‌ صبر كنم‌ حتّي‌ بسا سه‌ روز بسه‌ روز بگرسنگي‌ صبر ميكردند و ‌از‌ عجائب‌ اينكه‌ حقير ‌در‌ چندي‌ قبل‌ ‌در‌ عالم‌ رؤيا خدمت‌ حضرت‌ سليمان‌ مشرّف‌ شدم‌ عرض‌ كردم‌ ‌که‌ يك‌ نفر ‌از‌ علماء ‌ما ‌در‌ بيان‌ افضليت‌ حضرت‌ خاتم‌ الانبياء ‌بر‌ تمام‌ انبياء سلف‌ بياناتي‌ دارد ‌تا‌ باسم‌ مبارك‌ ‌شما‌ ميرسد ميگويد: (كم‌ فرق‌ ‌بين‌ ‌من‌ عرض‌ ‌عليه‌ مفاتيح‌ الدنيا فلم‌ يقبلها و ‌بين‌ ‌من‌ ‌قال‌ هبني‌ ملكا ‌لا‌ ينبغي‌ لأحد ‌من‌ بعدي‌) فرمود ‌ما ‌هم‌ ‌براي‌ دنيا نخواستيم‌ عرض‌ كردم‌ چرا ‌لا‌ ينبغي‌ لاحد ‌من‌ بعدي‌ فرمودي‌ بديگران‌ عطا شود چه‌ مانعي‌ دارد! فرمود نه‌ اينكه‌ بديگران‌ ندهي‌ بلكه‌ بهر ‌که‌ ‌هر‌ چه‌ ميدهي‌ بمن‌ بيشتر ده‌ چنانچه‌ ‌شما‌ ‌در‌ دعاء كميل‌ ميخوانيد و مي‌گوييد

(و اجعلني‌ ‌من‌ احسن‌ عبادك‌ نصيبا عندك‌ و اقربهم‌ منزلة منك‌ و اخصّهم‌ زلفة لديك‌).

(إِلي‌ ما مَتَّعنا بِه‌ِ أَزواجاً مِنهُم‌) اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ بتمام‌ كفّار داده‌ نشد ميان‌ ‌آنها‌ ‌هم‌ فقراء و ضعفاء بسيار هستند يك‌ اصنافي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ بزبان‌ ‌ما دسته‌هايي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ‌را‌ دولت‌ ثروت‌ مكنت‌ عزت‌ رياست‌ داديم‌ آنهم‌ نه‌ ‌از‌ روي‌ لطف‌ و عنايت‌.

(زَهرَةَ الحَياةِ الدُّنيا) همين‌ چهار صباح‌ دنيا.

(لِنَفتِنَهُم‌ فِيه‌ِ) ‌هر‌ قدر بتوانند ظلم‌ و تعدّي‌ و طغيان‌ ‌در‌ معاصي‌ و فجور نمايند ‌تا‌ بعذاب‌ سخت‌ ‌آنها‌ گرفتار شوند.

(وَ رِزق‌ُ رَبِّك‌َ خَيرٌ وَ أَبقي‌) خداوند تبارك‌ و ‌تعالي‌ بمقتضاي‌ حكمت‌ و مصلحت‌ بهر بنده‌ آنچه‌ بايد عنايت‌ كند لطف‌ ميفرمايد بنده‌ بايد كمال‌ رضايت‌

جلد 13 - صفحه 128

بتقديرات‌ الهي‌ داشته‌ ‌باشد‌ همين‌ ‌براي‌ ‌او‌ بهتر و پاينده‌تر ‌است‌.

(آیه 131)- در اینجا دستوراتی به پیامبر داده شده که در حقیقت منظور از آن عموم مسلمانان است، و تکمیلی است برای بحثی که در زمینه «شکیبایی» در آیه گذشته خواندیم.

نخست می‌گوید: «و هرگز چشمان خود را به نعمتهای مادی که به گروههایی از آنها (کفار و مخالفان) داده‌ایم میفکن!» (وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ).

آری! این نعمتهای ناپایدار، «شکوفه‌های زندگی دنیاست» (زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا). شکوفه‌هایی که زود می‌شکفد و پژمرده می‌شود و پرپر می‌گردد و بر روی زمین می‌ریزد، و چند صباحی بیشتر پایدار نمی‌ماند.

در عین حال اینها همه «برای آن است که ما آنان را در آن بیازماییم»

ج3، ص151

(لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ).

و به هر حال «آنچه پروردگارت به تو روزی داده بهتر و پایدارتر است» (وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی).

خداوند انواع مواهب و نعمتها را به تو بخشیده است، ایمان و اسلام، قرآن و آیات الهی، روزیهای حلال و پاکیزه و سر انجام نعمتهای جاودان آخرت این روزیها پایدارند و جاودانی.